شناخت نظری موسیقی دستگاهی ایران (بخش دوم)
برای شناخت موسیقی دستگاهی ایرانی ، چه بصورت نظری (تئوری ) و چه بصورت عملی
( گوشی و اجرایی ) ، ابتدا باید با اصطلاحات رایج در آن آشنا شویم و سپس درک کنیم .
ابتدا به سراغ کلی ترین واژه ها می رویم ؛
۱- دستگاه ۲ - آواز ۳ - گوشه ۴ - ردیف
دستگاهمی دانیم به هر ( مجموعه ای ) که از اجزای کوچک تری درست شده و شکل گرفته است
« دستگاه » می گوئیم ، به مانند یک دستگاه تلویزیون یا ساختمان و هر آنچه ، ساختار آن از اجزای خرد تری باشد . باید بدانیم موسیقی دستگاهی ایران نیز از اجزایی شکل گرفته که به آنها گوشه می گوئیم و البته با نظم و قوانین خاصی به هم پیوست و اجرا می شوند و « دستگاه » را شکل می دهند .
این واژه در بین اهالی موسیقی در سه جایگاه استفاده شده و می شود؛ الف: به مجموعه های کوچک تر( که البته ویژه گی هایی از مجموعه های بزرگتر یعنی دستگاه را دارند )٬ « آواز » می گویند .لازم به ذکر است ؛ در آوازها یک نوع وابستگی به دستگاه ها وجود دارد و آن اینست که در اجرای سنتی ردیف ، در نهایت ، گوشه های خاصی در انتها به دستگاهی که به آن وابسته اند فرود می آیند. رابطه بین دستگاه ها و آوازها را شاید بتوان برای مثال ، ارتباط و وابسته بودن یک بیمارستان ( دستگاه ) و یک درمانگاه ( آواز ) تعریف کرد . پس دستگاه و آواز به هم بی ارتباط نیستند و دارای اجزایی شبیه به یکدیگرند و البته در هر کدام میتوان با استفاده گرفتن از گوشه ها و خلاقیت ٬ بینهایت آهنگ اجرا و خلق کرد .
{ پیشنهاد می کنم به جای تفکیک دستگاه و آواز ٬ از واژه ی « مایه » استفاده کنیم. مانند مایه ی بیات اصفهان بجای آواز بیات اصفهان و یا مایه ی شور بجای دستگاه شور } .
ب: هرگاه شخصی کلامی یا آوایی را با آهنگ بخواند ، می گویند « آواز » خواند .پ: نوعی از اجرای موسیقی که همراه با شنیدن آهنگ، با آن نمی توان [دست زد] ، را « آوازی » می گویند .
{ حال کافیست ، شخصی مثلا در« آواز» بیات اصفهان به شکل « آوازی » ، «آواز» بخواند ! ] .
جمله و قالب آهنگینی که درساختار آن ، قوانین موسیقایی خاصی استفاده شده باشد
« گوشه » نام دارد .
گوشه خود بر چهار نوع است ؛ که این چهار نوع در تمامی مایه ها ، اعم از دستگاه و آواز، وجود دارند ، البته در دستگاه ها تعداد آنها بیشتر است تا آوازها ( توجه داشته باشیم ، تعداد نه تنوع ) .انواع ( تنوع ) گوشه ها :
الف : گوشه های تونیک یا تئوریک ب : گوشه های متریک پ : گوشه های ریتمیک
ت : گوشه های ملودیک (که خود دو نوعند )
{ در بخشی دیگر به تفصیل و همراه با مثال به انواع گوشه ها می پردازیم }.
ردیف
اگر گوشه ها را در یک مایه ، به شکل و البته سلیقه ای خاص ، که دارای بار زیبایی شناسی و همچنین وحدت موضوع باشد ، بچینیم و سامان دهیم ؛ در واقع آنها را « ردیف » کرده ایم. که لازمه این امر ٬ شناخت ماهیت و تئوری گوشه ها می باشد . و به این ، علم « ردیف » میگویند.
(( خوبست بدانیم ؛ در دوران گذشته هر موسیقیدان که به مرحله استادی می رسید ، برای انتقال مفاهیم و آموزش تکنیک های اجرائی موسیقی ، به شیوه خود ، آهنگهائی را که در سلیقه اش بود، برمی گزید و آنها را به شکلی تدوین یا ردیف می کرد، وبواسطه ی آن ها مطالبش را تدریس میکرد، تا هم در خاطر بماند و دیگر پیروان او از آن الگو بردارند و پیروی کنند و هم شخصیت و سلیقه موسیقایی خود را به مخاطبین ارایه دهد . واینچنین است که ردیف اساتید با یکدیگر تفاوت دارد و البته آن گوشه هائی که معروف تر و از حیث ساختاری کلیدی تر و اجرائی ترند ، در ردیف ایشان مشترک هستند و باز در بیان احساس و پیام ، تفاوت های کلی و جزئی دارند )).
از ردیف های اساتید گذشته به " موسی معروفی" ، "علی اکبر شهنازی " ، " میرزا عبدالله" ، "ابوالحسن صبا "، "عبدالله دوامی " ، " محمود کریمی" و از اساتید حاضر " حسن کسائی " ، " فرامرز پایور" ، "کیوان ساکت "و ... می شود اشاره کرد .
شناخت موسیقی دستگاهی ایران (بخش اول)
در ابتدای این بخش به توضیح واژگانی کاربردی در موسیقی ایرانی ، پنجره ای می گشائیم ؛هنر موسیقی
هنر بیان احساسات و انتقال پیام به وسیله صداها، همراه با قالب های زمانی را « هنرموسیقی » می گوئیم .
آهنگ
هرگاه صداها به صورت موزون ارائه شوند « آهنگ » شکل می گیرد .
آهنگها در موسیقی دستگاهی ایران به دو نوع کلی اجرا می شوند ، که به آن ها می پردازیم ؛
۱ - آهنگهای ضربی ( که خود 4 نوعند )
۲- آهنگ های بدون ضرب( نمی توان همراه با آنها دست زد )
آهنگ های ضربی(معادل بیان نظم )
پیش درآمد : به آهنگی (بی کلام )که دارای حالتی سنگین و آرام است گفته می شود . واگر اجرا شود ، در ابتدای یک کنسرت یا آلبوم موسیقی دستگاهی قرار می گیرد.
چهار مضراب : به آهنگی (بی کلام ) که دارای جملاتی پر سرعت و با حرکات سریع مضراب همراه باشد ، گفته می شود .( لازم به ذکر است که این واژه در اصل برای ساز سنتور استفاده شده ، چرا که تشبیهی ازحرکات سریع دو مضراب سنتور است ، که بعدا حتی برای ساز های آرشه ای نیز استفاده شد ). واگر اجرا شود ، در بین کنسرت یا آلبوم موسیقی دستگاهی قرار می گیرد.
رنگ : به آهنگی (بی کلام ) که حالتی شاد دارد و سرعت اجرای آن ، ما بین پیش درآمد و چهار مضراب باشد گفته می شود . در گذشته در مجالس شادی اجرا می شده و اکنون هرگاه اجرا شود ، در انتهای کنسرت یا آلبوم موسیقی دستگاهی قرار می گیرد. برای اینکه خاطره ای خوش و با نشاط در ذهن مخاطبین از برنامه به یادگار بماند.
تصنیف : به آهنگی که با کلام همراه باشد گفته می شود . و حالت آن می تواند مانند پیش درآمد ، چهار مضراب و یا رنگ باشد البته با کلام، و در هر کجای برنامه موسیقی می تواند قرار گیرد.
*** لازم به توضیح است که فرمی دیگر از اجرای قطعات موسیقی در دوره کنونی اجرا می شود که در آن سرعت ، زمان و تمامی حالات آن در یک قطعه موسیقایی متغیر است و تمامی جملات و حالات زمانی آن در عین وحدت ، متغیر است. [ رجوع شود به آثار استاد حسین علیزاده و استاد کیوان ساکت و ... ] .
آهنگ های بدون ضرب(معادل بیان نثر)
نوعی از اجرای موسیقی که با آن نمی توان دست زد یا تنبک نواخت . اما دارای تناسبات زمانی در جمله بندی است ، که گاه با کلام و گاه بی کلام اجرا می شود . بهترین حالت آن در اجرا وقتی است که حتی اگر بی کلام نواخته می شود باز بر اساس افاعیل کلام و سیلاب های کلام باشد.
[رجوع شود به آثار اساتید گرانقدر : کسایی ، شهناز ، عبادی ، بهاری ، لطفی ، علیزاده ، ساکت ، کلهر و در آواز استاد شجریان ]
گروه موسیقی ساز و راز ( سرپرست : محسن عاقل)
محسن عاقل ، محسن رستگار مقدم ، سیاوش ساکت ، سالار زمانیان ، آرش قاسمی
جشنواره موسیقی همدان
استاد کیوان ساکت - محسن عاقل
